Archiwum i Muzeum Archidiecezjalne w Białymstoku
Ks. Zbigniew Gwiazdowski
5 czerwca 2012 r., podczas obchodów 20-lecia powołania Archidiecezji i Metropolii Białostockiej, Abp Edward Ozorowski Metropolita Białostocki otworzył nowy budynek Archiwum i Muzeum Archidiecezjalnego w Białymstoku.
Białystok stał się ośrodkiem administracji kościelnej w 1945 r. Metropolita Wileński Abp Romuald Jałbrzykowski został zmuszony do opuszczenia Wilna i przeniesienia swej stolicy biskupiej na południowo-wschodni skrawek archidiecezji wileńskiej do Białegostoku. Abp Jałbrzykowski opuszczając Wilno nie zabrał ze sobą archiwum diecezjalnego. Wszystkie materiały archiwalne dotyczące Wilna, Wileńszczyzny, Diecezji Wileńskiej od chwili jej powstania aż do czasu II wojny światowej, pozostały w mieście nad Wilią. Obecnie mieszczą się one ( w zdecydowanej większości) w następujących ośrodkach naukowych Wilna:
- Lietuvos Mokslu Akademijos Biblioteka (Dział Rękopisów Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk):
- dokumenty pergaminowe kapituły wileńskiej (lata 1387-1922), 440 jedn. inw. - sygn. F 6
- kapituła wileńska (lata 1391-1940), 27511 jedn. inw. - sygn. F 43
- Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas (Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne):
- Wileńska Rzymskokatolicka Kuria Metropolitalna ( lata 1468-1940), 28694 jedn. inw. - sygn. F 694
- Kuria Metropolitalna Wileńska (lata 1388-1940), 1022 jedn. inw. - sygn. F 44
- Rzymskokatolicki Konsystorz Duchowny Biskupstwa Wileńskiego (lata 1391-1915), 45339 jedn. inw. - sygn. F 604
Po II wojnie światowej funkcjonowały w Białymstoku urzędy i instytucje kościelne przeniesione z Wilna: Kuria Arcybiskupia, Sąd Arcybiskupi, Wydział Teologiczny przeniesiony z Uniwersytetu Stefana Batorego, Wyższe Seminarium Duchowne, Kapituła Bazyliki Metropolitalnej Wileńskiej. Z czasem niektóre z nich uległy przekształceniu wskutek powstania w Polsce odrębnej struktury administracji kościelnej. Największe zmiany nastąpiły po 1991 r., gdy Jan Paweł II podniósł Białystok do rangi diecezji, a następnie arcybiskupstwa i metropolii. Każda z powyższych instytucji wytwarzała nowe akta i dokumenty archiwalne. Gromadzone też były w różnych miejscach kolekcje sztuki kościelnej. Zrodziła się konieczność założenia archiwum diecezjalnego i powołania muzeum.
Pierwsze próby zorganizowania archiwum diecezjalnego podjął w 1975 r. bp Henryk Gulbinowicz administrator archidiecezji w Białymstoku. Z jego inicjatywy profesorowie KUL Stanisław Litak i Wiesław Muller uporządkowali księgozbiór i archiwum parafii prokatedralnej p.w. Wniebowzięcia NMP w Białymstoku a Bp Gulbinowicz rozpoczął gromadzenie obiektów o wartości muzealnej w pomieszczeniach Kurii.
Za początek funkcjonowania archiwum uznaje się nominację ks. dra Tadeusza Krahela na stanowisko dyrektora Archiwum Diecezjalnego w Białymstoku 25 października 1980 r. (bp Edward Kisiel nie wystawił żadnego dokumentu erekcyjnego). Bazę archiwum stanowiły dokumenty zgromadzone w skarbcu nad zakrystią kościoła prokatedralnego. W 1975 r. przeniesiono je do pomieszczeń jednej z wież kościoła Wniebowzięcia NMP i do przylegającej doń galerii. W 1979 r. materiały archiwalne zostały przewiezione do Archidiecezjalnego Wyższego Seminarium Duchownego w Białymstoku. Zbiór starodruków (ok. 1200 woluminów) został przekazany do Biblioteki AWSD. Pozwoliło to na udostępnianie zbiorów naukowcom.
AWSD w Białymstoku, przystępując w latach 1994-1998 do budowy biblioteki, uwzględniły potrzeby archiwum. Skrzydło budowanego obiektu przeznaczono na potrzeby Archiwum Archidiecezjalnego w 1998 r. W pomieszczeniach Seminarium urządzono niewielką wystawę muzealną w tzw. Sali Marmurowej (dużej zakrystii). Zaczęły napływać liczne obiekty zabytkowe od księży i świeckich – tak z kraju, jak i z zagranicy.
1 marca 2001 r. nowym dyrektorem Archiwum Archidiecezjalnego w Białymstoku został ks. dr Adam Szot. Archiwum stało się odtąd instytucją użyteczności publicznej, posiadającą fragmenty archiwaliów parafii z dawnej Archidiecezji Wileńskiej (obecnie na terenach Litwy i Białorusi).
Od końca lat 90, powołany przez Abpa Stanisława Szymeckiego na dyrektora Muzeum ks. Zbigniew Gwiazdowski, rozpoczął kwerendę muzealną w parafiach Archidiecezji. Prowadzono ją w ramach akcji „Bezpieczna Parafia” wraz z konserwatorami z biura Podlaskiego Konserwatora Zabytków, Wydziałem Prewencji Policji i Państwową Strażą Pożarną. Dla wielu proboszczów było to nowe i z początku trudne spotkanie. Po przykrych nieraz doświadczeniach lat komunizmu, trzeba było wielokrotnie tłumaczyć, jaki jest sens takich odwiedzin i przekonywać do siebie wielu księży. W ramach odwiedzin w parafiach uzupełniano dokumentację obiektów zabytkowych. Często podczas takiej wizyty rejestrowano do kilkudziesięciu nowych obiektów. Po opisaniu i sfotografowaniu, były one znakowane przez techników policyjnych. Niestety, ujawniano niekiedy utratę pewnych zabytków – skradzionych, lub zniszczonych przez nieodpowiednie przechowywanie, albo amatorskie, niefachowe zabiegi konserwatorskie. Kościoły i plebanie, wraz z budynkami towarzyszącymi, były sprawdzane pod względem bezpieczeństwa pożarowego i przed włamaniami. Pomimo propozycji niektórych proboszczów, że już mogą oddać do kolekcji muzealnej pewne obiekty, trzeba było powstrzymać się w większości przypadków przed ich przejęciem, ze względu na trudne warunki lokalowe Muzeum.
Projekt Archiwum i Muzeum współfinansowany był przez Unię Europejską w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podlaskiego na lata 2007-2013. Całkowita wartość inwestycji to 9 048 536,26 zł. Kwota dofinansowania z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego wyniosła 6 772 549,01 zł. Beneficjentem stała się Archidiecezja Białostocka.
2 lutego 2009 r. zakończono ocenę merytoryczną wniosków o dofinansowanie projektów z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podlaskiego na lata 2007-2013, Rozwój infrastruktury z zakresu kultury i ochrony dziedzictwa historycznego i kulturowego. Pierwsze miejsce, z najwyższą punktacją (83 pkt.), zdobył projekt budowy Archiwum i Muzeum Archidiecezjalnego w Białymstoku. Całość inwestycji miała polegać na budowie i kompleksowym wyposażeniu Archiwum i Muzeum. Po kilkuletnich staraniach ze strony Archidiecezji Białostockiej o pozyskanie środków własnych i zewnętrznych na realizację powyższego celu, projektowany obiekt zlokalizowano w Białymstoku, przy ul. Warszawskiej, obok Archidiecezjalnego Wyższego Seminarium Duchownego.
Cel strategiczny projektu to podnoszenie atrakcyjności kulturowej regionu poprzez zapewnienie odpowiedniej infrastruktury z zakresu kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego. Został on osiągnięty dzięki realizacji celów bezpośrednich projektu: poprawy dostępności do zbiorów Archiwum i Muzeum Archidiecezjalnego, udostępnienie zasobów dla osób niepełnosprawnych; zapewnienie odpowiednich warunków lokalowych i technicznych do przechowywania i udostępniania zasobów muzealnych i archiwalnych oraz zabezpieczenie zasobów dziedzictwa kulturowego przed utratą i niszczeniem. Materialne efekty projektu to wybudowany od podstaw budynek, kompleksowe wyposażenie: meble, urządzenia biurowe, multimedialne oraz wysokospecjalistyczne urządzenia do konserwacji i digitalizacji zasobów archiwalnych, komora do dezynfekcji itp...
Zbiory archiwalne oraz eksponaty muzealne, sakralne i świeckie, są ważnym elementem dziedzictwa kulturowego regionu. Mają znaczenie ponadnarodowe, dokumentując dziedzictwo dawnej Archidiecezji Wileńskiej, która swym zasięgiem obejmowała Białostocczyznę oraz znaczną część obecnej Białorusi i Litwy. Eksponaty oprócz nieocenionej wartości historycznej, są wykorzystywane do celów dydaktycznych, w działalności naukowej historyków i genealogów oraz w celach hobbystycznych. Zapewnienie infrastruktury służącej zachowaniu dziedzictwa kulturowego w regionie, podnosi jakość instytucji kultury oraz usprawnia proces gromadzenia, przechowywania, opracowywania, organizowania i udostępniania zbiorów dla zainteresowanych. Koniecznym stało się zapewnienie powszechnego dostępu, przy jednoczesnym zabezpieczeniu zbiorów. Wymagało to zapewnienia nakładów finansowych na funkcjonowanie i rozwój owej instytucji.
Archiwum i Muzeum Archidiecezjalne są jednostką organizacyjną Archidiecezji Białostockiej i są finansowane ze środków archidiecezjalnych. Nie prowadzą działalności komercyjnej. Realizacja inwestycji przyczynić się ma do zapobieżenia utracie zbiorów w wyniku klęsk żywiołowych, kradzieży, aktów wandalizmu i naturalnego procesu starzenia. Osiągnięte to zostanie poprzez zapewnienie odpowiednich warunków do przechowywania zasobów oraz ich utrwalenie w formie elektronicznej, czyli digitalizacja. Dzięki zastosowaniu specjalistycznych urządzeń i technologii możliwa stała się konwersja dokumentów na nośniki cyfrowe. Trwałość zabezpieczonych w ten sposób informacji waha się między 500 a 1000 lat.
Przy współpracy prowadzonej z ośrodkami z Litwy i Białorusi (Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk, Centralne Archiwum Historyczne Litwy, Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego, Państwowe Białoruskie Archiwum Historyczne) zasoby mogą być udostępniane poza granicami kraju. Stworzenie odpowiednio zabezpieczonej bazy do przechowywania i eksponowania zasobów pozwala na organizowanie wystaw w Polsce.
Dotąd Archiwum i Muzeum Archidiecezjalne mieściło się w budynku Archidiecezjalnego Wyższego Seminarium Duchownego w Białymstoku. Swym działaniem obejmuje Archidiecezję Białostocką, która pokrywa się z obszarem byłego województwa białostockiego. Charakter działalności Archiwum i Muzeum Archidiecezjalnego w Białymstoku zakłada gromadzenie, zabezpieczanie i udostępnianie dokumentów i eksponatów o charakterze religijnym. Jednakże zasoby te obejmują również zbiory o charakterze typowo świeckim, bądź też takie, które wskazują na wielokulturowość i różnorodność religijną Podlasia.
Głównym problemem Archiwum i Muzeum Archidiecezjalnego były nieodpowiednie warunki lokalowe i techniczne przechowywania, zabezpieczania i udostępniania zbiorów muzealnych i archiwalnych. Powierzchnia pomieszczeń magazynowych była niewystarczająca w stosunku do ilości przechowywanych zasobów, stąd część eksponatów pozostawała w parafiach. Trudne było udostępnianie zasobów zainteresowanym. Ze względu na brak powierzchni ekspozycyjnej, eksponaty były udostępniane okazyjnie, przy okazji okolicznościowych wystaw, często w przypadkowych salach. Archiwum nie dysponowało własną czytelnią i korzystało z czytelni bibliotecznej Archidiecezjalnego Wyższego Seminarium Duchownego. Ze względu na ograniczenia w dostępności do budynku, ograniczeniom podlegały też godziny funkcjonowania Archiwum.
Dzięki przeniesieniu do niezależnego obiektu, funkcjonuje cały rok (bez przerwy wakacyjnej), 8 godzin dziennie. Przewiduje się, iż w pierwszym roku po zakończeniu realizacji inwestycji, liczba korzystających z zasobów Archiwum i Muzeum Archidiecezjalnego w Białymstoku zwiększy się o 50% w stosunku do roku poprzedniego. Realizacja projektu przyczyni się także do zwiększenia dostępu osób niepełnosprawnych do zasobów. Umożliwiają to rozwiązania techniczne, dostosowujące nowo powstały budynek do potrzeb osób niepełnosprawnych Archiwum i Muzeum są licznie odwiedzane. „Kilka lat temu – jak mówi kustosz Archiwum - było wiele osób przyjeżdżających z Grodna i z terenu Białorusi szukających swoich polskich korzeni. Teraz są to głównie genealodzy szukający przodków, petenci w sprawach sądowych, w których wymagana jest zgodność nazwiska, osoby korygujące datę śmierci osoby bliskiej, a także studenci, magistranci i profesorzy z różnych stron świata. Tutaj mogą odnaleźć poszukiwane dokumenty osoby, których oryginały dokumentów zaginęły w parafiach”.
Całość zbiorów jest ciągle ewidencjonowana i katalogowana przez zatrudnioną wykwalifikowaną kadrę.
Od sierpnia 2001 r. przeniesiono z budynku Kurii Metropolitalnej Białostockiej Archiwum Metryczne z zespołem odpisów akt metrycznych z terenu Archidiecezji Białostockiej. Stanowi ono samodzielną placówkę, a w ramach Archiwum i Muzeum Archidiecezjalnego w Białymstoku nosi nazwę Działu Metrycznego. Jej kierownikiem jest ks. Ryszard Winkiewicz. Archiwum Metryczne udostępnia księgi do poszukiwań genealogicznych. Nieodzowna jest znajomość języka rosyjskiego, gdyż wiele metryk spisano w tym języku. W poszukiwaniach genealogicznych można korzystać z ksiąg metrycznych z lat 1865-1910. Starszych ksiąg Archiwum Metryczne raczej nie posiada, nowszych nie udostępnia z racji na ochronę danych osobowych.
Wystawa inaugurująca oficjalną działalność Muzeum Archidiecezjalnego poświęcona została Arcybiskupowi Romualdowi Jałbrzykowskiemu, metropolicie wileńskiemu w latach 1926 - 1955 oraz czasom w których żył. Abp Jałbrzykowski był pierwszym biskupem łomżyńskim. Zmuszony przez władze sowieckie do opuszczenia Wilna, w 1945 r. przeniósł swoją siedzibę do Białegostoku, tak rozpoczynając historię biskupstwa w Białymstoku. Druga, towarzysząca wystawa, dotyczy kultu Eucharystii w dawnym Białymstoku. Na tle niepublikowanych zdjęć z procesji Bożego Ciała w Białymstoku w 1931 r. pokazuje zabytkowe naczynia liturgiczne, księgi i szaty liturgiczne ze zbiorów białostockich parafii AWSD w Białymstoku i zbiorów prywatnych.
W Muzeum gromadzone są głównie obiekty pochodzące z terenu dawnej Archidiecezji Wileńskiej. Mile widziani są też współcześni artyści, tworzący nie tylko sztukę sakralną.
Nowy i nowocześnie wyposażony budynek Archiwum i Muzeum Archidiecezjalnego jest uwieńczeniem długoletnich starań i wysiłków o zgromadzenie, zabezpieczenie i udostępnienie do badań i poszukiwań historycznych dokumentów oraz dzieł sztuki sakralnej Podlasia.